LOANWORD

stagnacja

DEFINITION

1. „brak wszelkiego ruchu, działania; zastój, zatrzymanie się", 2. „zastój w produkcji przemysłowej i handlu, charakteryzujący się niskimi cenami towarów i nadmiarem wolnego kapitału pieniężnego" (USJP);

1. „brak ruchu, działania i zmian w jakiejś dziedzinie lub w czyimś życiu; zastój", 2. „brak wzrostu gospodarczego" (WSWO).

Ze względu na bliskość znaczeń wyróżnionych w słownikach rozpatrujemy je tutaj łącznie.

USAGE

Według USJP w pierwszym znaczeniu słowo książkowe, w drugim termin ekonomiczny. W innych słownikach pierwsze znaczenie bez kwalifikatora, drugie z kwalifikatorem ekon. lub równoważnym. W NKJP słowo najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, dalej – internetowych nieinteraktywnych, informacyjno-poradnikowych i publicystycznych (źródło: funkcja Profil w wyszukiwarce PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. stagnation, z łc. stagnare ‘zatrzymywać się (o wodzie)', co z łc. stagnum ‘stojąca woda, staw'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, zanotowane w SWil w dwóch znaczeniach: 1. „stan wód, krwi, humorów nie płynących, nie krążących, brak ruchu", 2. „stan położenie, chwila, w której interesa stają się jakby zawieszone, zatrzymane"; tamże przymiotnik stagnacyjny. W SWar (t. 6, 1915) krócej: „zastój, brak ruchu, zatrzymanie ś., zatamowanie", z przykładami wskazującymi na zakres użycia: „S. krwi. S. w handlu, w przemyśle. S. umysłowa", ponadto z przymiotnikiem stagnacyjny i z trzema innymi wyrazami pokrewnymi, które napiętnowano wykrzyknikiem jako niepożądane: stagno („woda stojąca, staw, bagno"), stagnować („być w zastoju, nie postępować"), stagnowanie, dziś nie używanymi.

DERIVATIVES

stagnacyjny

VARIANT

stagnacja

PRONUNCIATION

[stagnacja]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, niepoliczalny, stagnacji.

FREQUENCY

Około 4 na milion słów.

COLLOCATIONS

stagnacj|a

ekonomiczna ~a

~a ekonomiczna, gospodarcza

~a gospodarki

czas ~i, lata, okres, przyczyna, stan

być w ~i, trwać, popadać w ~ę, przełamać ~ę

coś oznacza ~ę

grozi ~a, jest, następuje, panuje

pogrążony w ~i

EXAMPLES

Od czasu, jak względem zboża parlament angielski nową wydał ustawę, nastała w handlu zbożowym znaczna stagnacja (...). (Wiadomości handlowe, „Gazeta Polska", 1827, nr 216)

Kurhanek Maryli. Romans pasterski z pieśni gminnej. – Dziewicę opłakuje kochanek, matka i przyjaciółka. W kochanku i w matce odmalowana jest rozpacz ludzi prostych, która kończy się stagnacją władz moralnych i zaniedbaniem powinności. (Bronisław Gubrynowicz, Z nieznanej puścizny Mieczysława Romanowskiego, „Pamiętnik Literacki", 1923, nr 20) [przedruk z autografów poety, powstałych ok. 1850]

Sierpień... tak zwane ogórki, stagnacja zupełna w wielkomiejskim życiu, posucha na modne nowości. (Moda, „Warszawski Tygodnik Humorystyczny", 1912, nr 32)

I pewna stagnacja w życiu gospodarczym wsi trwałaby jeszcze w dalszym ciągu, gdyby nie pionierski zryw i twórcza inicjatywa miejscowej młodzieży szkolnej starszych klas, która obmyślać zaczęła sposoby zmiany istniejącego stanu rzeczy. (Bronisław Góralik-Bożanowski, Miczurinowcy z Bąkowic, „Wieś", 1953, nr 387)

Rząd rozbudowywał wytwórnie broni i amunicji, w ogóle jednak w przemyśle nastąpiła stagnacja. (Stefan Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918, 1968)

Zwykle po intensywnym okresie pracy twórczej występują okresy stagnacji , które są w pewnym sensie potrzebne dla ogólnego wypoczynku ustroju. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

Po roku 1931, czyli dacie opublikowania wyników Gödla o niezupełności, następuje pewien zastój w filozofii matematyki. Ów okres stagnacji trwa do końca lat pięćdziesiątych. (Roman Murawski, Filozofia matematyki. Zarys dziejów, 1986)

Gospodarka jest w stagnacji i narastają bariery uniemożliwiające jej wzrost. (Agata Nowakowska, Waldemar Kumór, Spotkanie liderów PSL, SLD i UP, „Gazeta Wyborcza", 9.10.1993)

Łączyło się to z odrodzeniem życia zakonnego, jakie zaznaczyło się wyraźnie w drugiej połowie XIX w., kontrastującym z jego stagnacją w pierwszej połowie tego stulecia. (Daniel Olszewski, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, 1996)

Lipiec i sierpień to okres wyczekiwania i stagnacji w interesach. (Wielki horoskop na 2010 rok, „Gazeta Pomorska", 2.01.2010)

SYNONYM

zastój

PRONUNCIATION

[zastój]

GRAMMAR

Rzeczownik męski nieżywotny, zastoju, zastoje.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów.

DEFINITION

„brak ruchu, działania, postępu w jakiejś dziedzinie; stagnacja" (USJP);

„Zastój to brak aktywności, zmian i postępu w jakiejś dziedzinie" (ISJP).

OTHER MEANINGS

„utrudniony odpływ krwi z żył wskutek niedomogi serca, miejscowego ucisku żyły lub wytworzenia się przeszkody wewnątrz żyły; zastoina" (USJP). Źródła encyklopedyczne i medyczne wyjaśniają, że ten sam termin odnosi się też do zatrzymania lub zwolnienia przepływu wydalin lub wydzielin, np. moczu lub żółci z powodu kamicy nerkowej (np. Nowy leksykon PWN).

USAGE

Słowo w podstawowym znaczeniu neutralne, w słownikach bez kwalifikatora. W NKJP najczęstsze w tekstach informacyjno-poradnikowych, naukowo-dydaktycznych i publicystycznych (źródło: funkcja Profil w wyszukiwarce PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od zastać, co czasownikiem przedrostkowym od stać (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin ani SWil (w tym drugim tylko zastoina w znaczeniu medycznym: „zwolniony lub wstrzymany obieg krwi w jakiejkolwiek części"). Zanotowane dopiero w SWar (t. 8, 1927) z definicją: „ustanie ożywienia, brak ruchu, stagnacja, ospałość" i przykładami: „Z. w handlu, w interesach. Z. umysłowy (...). Z. w akcji dyplomatycznej". W użyciu jednak od połowy XIX w.

COLLOCATIONS

zast|ój

całkowity ~ój, kompletny, ogólny ● chwilowy ~ój, wakacyjny, zimowy

~ój cywilizacyjny, ekonomiczny, gospodarczy, inwestycyjny

~ój w budownictwie, gospodarce, handlu, interesach, rozwoju, ~ój na rynku

czas ~oju, lata, okres ● powody ~oju, przyczyny ● stan ~oju

obserwować ~ój

coś przeżywa ~ój, coś spowodowało ~ój

jest ~ój, nastąpił, panuje

EXAMPLES

Ale zdarza się często, że bądź to z powodu przyczyn miejscowych, bądź z powodów politycznych (...) pojawia się chwilowy zastój w interesach. (Henryk Sienkiewicz, Listy z podróży do Ameryki, 1878)

Z drugiej strony ustrój Rzeczypospolitej pozostawił masę ludową jako taką w zastoju, a nawet cofnął ją poniekąd cywilizacyjnie. (Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, 1902)

Nagle, jakby ten zastój osiągnął punkt krytyczny, strąciło się powietrze kolorowym fermentem, rozpadło się na płatki barwne, na migotliwe łopoty. (Bruno Schulz, Sanatorium pod Klepsydrą, 1936)

Autor z pasją i kompetencją walczy z zastojem myśli teoretycznej i zastygłymi dogmatami w imię postępu społecznego (...). (Aktualia księgarniane, „Kierunki", 1965, nr 1)

Tego typu depresje występują dość często u ludzi pracujących intensywnie twórczo. Często obserwuje się u nich po okresach intensywnej twórczości okresy zastoju. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

Główne powody inflacji, zastoju produkcji rząd odziedziczył z przeszłości. (Sojusz dla reform, „Panorama", 1988, nr 36)

Niestety właśnie wygrana wojna spowodowała zastój, marazm i samouwielbienie w sztabie francuskim. (Andrzej Anonimus, Nie nadaje się, przecież to jeszcze szczeniak, 1999)

Konsumpcja nie rozwija człowieka, dlatego u jednostki o takiej postawie szybko daje zauważyć się zastój umysłowy. (Gabriela Rybarczyk, Wychowanie do mediów, „Wychowawca", 2006, nr 165)

Rynek jest nasycony, a branża turystyczna przeżywa zastój (...). (Krucho z pracą po studiach, „Dlaczego?", 13.07.2010)

GENERAL DISCUSSION

Stagnacja i zastój są bardzo podobne: mają w zasadzie to samo znaczenie desygnacyjne (choć niejednakowo opisywane w słownikach), ten sam zakres użycia i właściwie tę samą dystrybucję stylistyczną, charakteryzującą się przewagą tekstów informacyjno-poradnikowych, naukowo-dydaktycznych i publicystycznych. Mają, co więcej, tę samą frekwencję, identyczne obrazy kolokacyjne (widać w nich różnice ilościowe, ale nie jakościowe) i nawet to samo znaczenie etymologiczne. Właściwie jedyną istotną różnicą jest to, że zastój ma dodatkowe znaczenie w medycynie, które – jako wyraźnie różne, bo konkretne, a nie abstrakcyjne – pozostało poza zakresem niniejszej analizy. Mniej istotne wydaje się to, że stagnacja w zasadzie nie występuje w liczbie mnogiej, podczas gdy formy liczby mnogiej od zastój nie są rzadkie.

Na pozór stagnacja różni się od zastoju i tym, że ma odrębne znaczenie w ekonomii, wyodrębnione w słownikach. Wydaje się jednak, że słownikarze wydzielili je zbyt pochopnie, ponieważ zastój jest też używany w kontekstach ekonomicznych, a osobnej definicji z tego powodu nie otrzymał. Co więcej, choć odniesienia do ekonomii są widoczne od początku obecności słowa stagnacja w polszczyźnie, w starszych słownikach, np. SWar i SJPDor, nie były ujmowane w osobnej definicji. To, że we współczesnych słownikach jest inaczej, wynika z przyjęcia w nich naukowej perspektywy oglądu świata, właściwej encyklopediom (nb. w polskich encyklopediach stagnacja jest opisywana wyłącznie jako termin z dziedziny ekonomii). Nawet ISJP, który na ogół portretuje świat widziany oczami przeciętego użytkownika polszczyzny, wyodrębnił dwa znaczenia stagnacji, ogólne i ekonomiczne.

W sensie formalnym stagnacja tym różni się od zastoju, że jest słowem obcym, co więcej – rozpoznawanym jako obce. Jej obcy kształt i obcy rodowód czynią ją nacechowanym członem pary, a ze względu na prestiżowy charakter języka francuskiego, z którego została zapożyczona, jest ona postrzegana też jako słowo książkowe, czyli „uczone", świadczące o wiedzy i kompetencji językowej nadawcy (nie bez powodu ma w USJP kwalifikator książk.). Po raz kolejny obserwujemy tu – jak w wielu innych hasłach w niniejszej witrynie – że kształt słowa nie jest obojętny dla jego funkcjonowania w języku. W szczególności obce słowo pochodzące z języka cieszącego się prestiżem lepiej nadaje się na nazwę zjawisk poważnych – takich jak brak rozwoju gospodarczego – niż słowo rodzime, zwłaszcza gdy dana nazwa ma funkcjonować jako termin specjalistyczny. Czy stagnacja gospodarcza wyda się czymś mniej groźnym, jeśli zostanie nazwana polskim słowem zastój – pozostaje wyjaśnić w badaniach psychologicznych.

To, że zatrzymanie lub zwolnienie przepływu krwi, żółci i innych płynów w organizmie nazywamy dziś słowem zastój, a nie stagnacja (inaczej niż w XIX w., por SWil), ma związek ze świadomym polszczeniem naszej terminologii medycznej, którego przejawem są dziś m.in. takie dublety jak dyfteryt i błonica, koklusz i krztusiec czy szkarlatyna i płonica.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy leksykon PWN. Warszawa: PWN, 1998.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

15.12.2013

UPDATED

25.08.2015