Cele i hipotezy
Cele i założenia projektu
Celem projektu jest zbadanie różnych czynników wpływających na adaptację wyrazów zapożyczonych – czynników językowych, psychologicznych i historyczno-kulturowych. Przedmiotem szczególnej uwagi są zapożyczenia pozornie zbyteczne, tzn. takie, które nie zaspokajają potrzeb nazewniczych, ponieważ mają rodzimy synonim (por. pol. kuriozum – osobliwość, cz. kuriozita – zajímavost), jak również przykłady wariancji, w których obcy element opiera się procesom asymilacyjnym (por. pol. jazz – dżez, cz. jazz – džez). W projekcie szukamy odpowiedzi na pytanie, dlaczego „zbyteczne zapożyczenia" pozostają w użyciu i dlaczego niezasymilowane lub słabo zasymilowane warianty czasem przeważają w uzusie nad dobrze zasymilowanymi. Tradycyjnie odpowiedzi szukano w zjawiskach społeczno-kulturowych, takich jak moda językowa i snobizm. Naszym zdaniem nie mniej ważne są czynniki psychologiczne, dlatego podjęliśmy systematyczne badania na poparcie hipotezy, że percepcja wyrazu obcego może czynić go bardziej atrakcyjnym w oczach odbiorców i wpływać na jego użycie i rozwój.
Zamierzamy opisać, głównie za pomocą analizy korpusowej, 100 ciągów wyrazowych tego rodzaju, co wymienione wyżej – 50 polskich i 50 czeskich – i ujawnić różnice między ich elementami, tzn. między wyrazem obcym i jego rodzimym synonimem, a także między słabo i dobrze przyswojonym wariantem wyrazu zapożyczonego. Różnic tych szukamy nie tylko w znaczeniu desygnacyjnym wyrazów, ale też w ich cechach emotywnych, asocjacyjnych, kolokacyjnych, stylistycznych, strukturalnych, etymologicznych i in. Planujemy też zbadanie adaptacji anglicyzmów w języku polskim i czeskim, aby się przekonać, czy uzasadnione są pobieżne obserwacje, że czeski silniej integruje je ze swoim systemem leksykalnym niż polszczyzna.
W psychologicznej części projektu obserwowane będą reakcje respondentów na badane słowa i ich desygnaty. Do ich pomiaru użyje się dobrze znanej metody dyferencjału semantycznego Osgooda. Wykorzystane zostaną też nowsze techniki mierzenia podobieństwa znaczeniowego słów, mianowicie model Hyperspace Analogue to Language.
Obserwacje poczynione w ramach projektu zostaną osadzone na tle historyczno-kulturowym, obejmującym kształtowanie się czeskiego i polskiego języka literackiego, zróżnicowanie współczesnej polszczyzny i czeszczyzny, historię kontaktów językowych Polaków i Czechów oraz postawy Polaków i Czechów wobec zapożyczeń. Dzięki połączeniu metod językoznawstwa korpusowego, psycholingwistyki, badań historycznojęzykowych i antropologicznych spodziewamy się wyważyć znaczenie poszczególnych czynników w adaptacji zapożyczeń wyrazowych.
Hipotezy badawcze
a. Percepcja, społeczna recepcja i adaptacja wyrazów zapożyczonych podlega wielorakim czynnikom, w części wrodzonym, w części nabytym.
b. Synonimy i warianty leksykalne różnią się znacznie bardziej między sobą niż się zwykle przypuszcza. Nawet gdy mają to samo znaczenie desygnacyjne, inne różnice zachodzące między nimi mogą rzutować na ich różne użycie w języku i ich różny rozwój.
c. Kształt wyrazu nie jest obojętny. W szczególności wyraz synchronicznie obcy lub słabo zasymilowany wariant wyrazu obcego jest percypowany inaczej i ma inny potencjał znaczeniowy niż słowo rodzime lub wariant dobrze przyswojony.
d. Języki różnią się tym, jak asymilują wyrazy obce. W szczególności polski i czeski różnią się pod tym względem, ponieważ mają różną historię i różną sytuację obecnie.
e. Także dialekty tego samego języka różnią się pod względem tego, jak asymilują wyrazy obce.